Nade (Natale) Piasevoli: Što nam nedostaje u Zadru?

U jednoj prijašnjoj priči opisali smo pjesnika, novinara i profesora Nada (Natalea) Piasevolija, pjesnika koji je gradski žamor pretvarao u stih. Preveo je tada g. Matulich za nas jednu njegovu pjesmu pisanu veneto-zaratinskim dijalektom, „Cossa gavemo a Zara” ili „Što imamo u Zadru”.

Vraćamo se sada njegovu duhu koji je znao jednako vješto slaviti ali i kritizirati Zadar. Pročitajte obrnutu stranu njegove prethodne pjesme: pjesmu koja ne nabraja što Zadar ima, nego – što mu nedostaje.

„Što nam nedostaje u Zadru” satirični je pregled zadarskih slabosti. Od infrastrukture i uprave do svakodnevice i odnosa među ljudima. Nakon šaljivog tona, pozvao je Piasevoli ozbiljnijim tonom na red, odgovornost i složnost.

I ova, kao i njezina sestrinska pjesma „Što imamo u Zadru”, objavljene su 1891. godine u časopisu Zara. Zanimljivo je stoga pročitati što nedostaje Zadru u ta davna vremena.

Pjesmu donosimo na izvornom veneto-zaratinskom dijalektu, a zatim i prijevod g. Matulicha.

Cossa ne manca a Zara?

Ne l’ultimo giornal v’ò dito, senza tara,

Tuto quel che gavemo indentro e atorno Zara.

 

Chi sa mai quante critiche ghe sarà stà de sora

A quel che mi go scritto de note a la tard’ora!

 

Mi son inglese e lasso che i diga quel che i vol,

So che la lengua bate, dove che ’l dente diol.

 

Tanti vorrà vederme passado per un speo

E tanti dirà zerto che mi so’andà in aseo

 

Per dir la verità, no me ne importa un figo

Se perdo anca ’l saludo de qualche falso amigo

Se quelo che gavemo go dito in ora stanca

Ve vojo dir adesso quelo che a Zara manca.

Dio mio, ve prego e suplico, fè che nissun se ofenda.

Fè che nissun me obliga a far publica amenda.

Xe vero che anca al diavolo piase la verità

Ma rispetar bisogna sempre l’Autorità,

Bisogna rispetarla intisichindo l’estro

A scanso de condane, a scanso de sequestro.

Cossa ne manca a Zara? Dir tuto, saria tropo

Perchè sto tropo infin pol romper anca ’l gropo.

Ma longo xe ’l preambolo, me sento dir intorno,

E vegno a l’argomento, prima che fazza giorno.

Cossa ne manca? Fazzile xe dirlo in sto paese

Ne manca i veri introiti, li supera le spese.

Ne manca ’l vero credito, ne manca gente onesta,

Xe tropi che lavora e pochi che fa festa.

Ne manca galantomini, xe piene le preson;

Chi vol assolutismo o chi costituzion.

Ne manca dei canai per zerti boni odori

Che ’l naso ghe rovina ai poveri e ai signori.

E gas o luse eletrica ne manca per veder

Quando che per le imposte ne vien zercar l’ussier.

Manca le pescarie e un terzo de mazzelo

E a più d’un bel figà ghe manca ’l radiselo.

Ne manca ’l cor in man, ghe xe tropa malizia

Che fa girar la testa perfìn a la gristizia

Gavemo do bancheri e no gavemo banca

E i usurai lavora per questo in carta bianca.

Molti giornal se stampa, che xe una compassion,

Nè manca uno che digà, ma senza sudizion,

Che xe figure porche sul muso a questi e a quei,

Per questo zà ghe manca al Feoli i cavei

Per el comerzio stesso ne manca un Tribunal,

Ne manca la ferata. Gavemo material,

Ma manca chi che fabrica savoni opur candele;

Ne manca le calchere, ne manca i conzapele;

Ne manca un bel mercà, magari su in spianada,

E manca dei casoti su zerte pìrie in strada.

Ghe xe grandi depositi, ma manca i compradori

E manca al nostro Massimo i comizi e i cantori;

E se pur no ghe manca ’na bula direzion

Manca l’intraprendenza, manca la dotazion.

Manca pur tropo l’oro, de carta xe ’l fiorin,

E manca chi che giusta el molo del Pontin.

La gioventù ne manca che gabia del rispeto

Per quei che ghe coltiva ’l ben de l’inteletto.

De corni interi carioghi gavemo qua in zità

Ma fabriche de peteni le manca, in verità.

A causa dei enologhi che vol filar el fumo,

Ne manca l’vin e meno va sempre ’l suo consumo.

E la Filodramatica faria dei boni afari

Ma manca i diletanti, ma no ghe xe scolari.

E in zerte zirconstanze saria da far da cani

Quando che manca al publico i tempii vespasiani.

Le scole le xe tante e tanti i professori

Ma manca ’l sal in testa a do terzi de lori.

Ne manca l’unità ne manca l’egualianza

E San Michiel stesso tien storta la balanza.

Ne manca patrioti che voja far del ben

E quei che à fato i bori, in cassà i se li tien.

L’aqua ne manca e ai poveri ghe manca fin el pan

Ma zerti signoroni no vol slargar la man.

La zo a la Riva nova no manca i parapeti

Lo sa quei disgraziadi, che s’à nega, poereti.

E a la Marina vecia ne manca l’altra riva.

Quantunque che se bata, quantunque che se scriva.

Le imposte le se paga e i dazi per usanza

Ma chi che li rizeve el manca de creanza.

Manca un feral al molo che mena dal Malora

E manca dei ripari per far fermar la bora.

Del novo campanil se parla da tanti ani,

Se ancora no ’l xe fato, ne manca carantani.

Lussi ghe xe stragrandi ’n sta picola zità,

Ma sempre manca i fondi al Monte de pietà

E manca un contrassegno per quei che fa la spia

E in zerte cale manca e piere e pulizia.

La comission de ornato la manca o la xe morta,

Ghe xe piu’ d’una fabrica, che la va goba o storta.

E quando piove in mezzo bisogna caminàr,

Manca le gorne e in aria più no se pol guardar.

E quando la Comun trata de afari seri

No se pol far seduta, che manca i consiglieri.

E po, per zerti stupidi riguardi de la casta,

Come se tuti quanti no fussimo una pasta,

Ne manca quell’union che sola fa la forza

E tante sozietà no val più d’una scorza;

E se anca le va suso, proclama zaratina,

Le dura da la sera infin a la matina.

Ne manca ’l bon criterio, ne manca ’l senso bon

E a chi che ziga mejo tuti che dà ragion:

Nati no semo al pugno, piutosto inveze al baso

E quei che ne conosse i ne la fa sul naso.

Xe vero che a la testa gavemo musi duri

Che lassa che batemo, quando che i xe sicuri,

Ma allora che se trata de perder el paneto,

I lassa che i ne meta magari in cataleto;

No val più allora meriti e sacrifizi e onor

La colpa la xe nostra, ne manca un difensor.

Manca un regolamento in pro’ dei patrioti

E ’l picolo comerzio xe in man dei bazarioti.

Ne manca anca una regola e ’un piano veritiero

Per quei che dorme inquieti nel nostro zimitero.

Ghe xe tanti eserzenti che manca de diritto

E cani che no paga el canone prescritto

E tanti analfabeti ghe xe come giurati

Che difensori e giudizi i fa diventàr mati,

In tanto se la gode birbanti e ladri molti

Che in quela barafusa i xe rimasti assolti.

Ghe xe le ciese e manca la vera divozion

Perchè dal santuario ne vien la confusion.

Se fra fradei la vita se passa de l’inferno

Vol dir che zerti Tizii i ga inganà ’l Governo.

Per questo anca la pase ne manca nel paese

E paga Pantalon, che a tutti fa le spese.

Ne manca i nostri veci che no sofriva torti,

No resta più nissun, ogi i xe tuti morti;

I fioi i xe degeneri, xe avari o xe balordi

E al ben de questa tera, per massima, i xe sordi.

Ne manca quel corazzo che no gaveva fren

E se ne abonda i aseni, pur tropo manca ’l fren.

Qua a Zara el mondo in picolo se vede a la roversa

El capelin xe povero e rica la traversa.

E quei che no sa lezen i poco fa fortuna

E i leterati vegeta al claro de la luna.

Qua tuti xe maestri e capi tuti quanti,

E quando che i ne ocore, ne manca i lavoranti

Per aver bordi d’oro no ocore più talento,

Basta menar la barca dove che supia ’l vento

Manca la moral publica e la misericordia

Va avanti l’egoismo e manca la concordia;

I nostri tipi classizi i nostri ditatori,

Per interesse solo, sa diventàr dottori;

Doman se con un passo i ne pol far felizi,

Se gh’entra ’l tornaconto, proteti xe i nemizi.

No semo solidari, ne manca ’l sentimento,

Chi ga da farse avanti sta a drio d’un paravento

E manca al nostro popolo un diretor moral

Che sia senza riguardi e gabia in zuca sal,

Che diga negro al negro e al bianco diga bianco

E che a visiera alzada mai no se trova stanco

De bater per sti poveri nostri diriti lesi

E franco ne difenda, quando che semo ofesi.

Nati su tera istessa, se pur de lengua varia

Ne fa fradei la tera, el ziel, el mar e l’aria;

Nel cor che xe magnanimo zà semo tuti eguali

Onesti per natura, per tradizion leali,

Ma manca chi ne unissa, chi che se meta in zima

Per far che se stimemo, come che jera prima.

Per far che questa eroica e benedeta tera

La torna piu’ gloriosa de quelo che la jera.

Ne manca l’omo adato, almeno per adesso;

Ne manca tante cosse pur tropo che in complesso

Fa de sta nostra tera, che ga dopia nazion

La tera de disgrazie, la tera d’ecezion.

E qua la rima lepida, vestia de velo tristo

Ai fati incontrastabili, se ferma e me fa cristo.

E se gavé ridudo su quelo che gavemo,

Su quelo che ne manca, su ’l semo opur no semo,

No ghe xe più da rider, ne manca l’estro allora

Che boje la pignata e ris-cia andar per sora.

Quel gavemo basta, ma quel che manca assai

Farà pensar ai posteri, forsi più iluminaì.

E mi, che a scovrir tuto, l’anima sento stanca

Lasso quel che gavemo e penso a quel che manca.

Natale Piasevoli

 

Što nam nedostaje u Zadru?

U posljednjem listu rekoh vam, bez prešućivanja,

Sve ono što imamo u Zadru i oko Zadra.

Tko zna koliko su kritike pale

Na ono što sam zapisao noću u kasnim satima!

Ja sam ravnodušan i puštam neka govore što hoće,

Znam da jezik udara ondje gdje zub boli.

Mnogi bi htjeli vidjeti me probodenim na ražnju,

A mnogi će zasigurno reći da sam „otišao na kvasinu“ (mufu).

Da pravo kažem, nije me briga uopće

Ako izgubim i pozdrav kojeg lažnog prijatelja,

Ako sam ono što imamo rekao u kasni sat,

Sad vam želim reći ono što Zadru nedostaje.

Bože moj, molim te i preklinjem, učini da se nitko ne uvrijedi.

Učini da me nitko ne prisili na javnu ispriku.

Istina je da i đavlu godi istina,

Ali Autoritet valja uvijek poštovati,

Valja ga poštovati i kad nas nadahnuće vuče,

Da izbjegnemo kazne, da izbjegnemo zapljenu.

Što nam nedostaje u Zadru? Reći sve, bilo bi previše,

Jer previše naposljetku može slomiti i čvor.

Dug mi je uvod, čujem oko sebe da mi kažu

Prelazim na stvar, prije nego svane.

Što nam nedostaje? Lako je reći u ovom kraju:

Nedostaje nam pravih prihoda, rashodi ih nadmašuju.

Nedostaje nam istinskog kredita, nedostaje nam pošteni svijet;

Previše je onih koji rade, a malo je onih koji slave.

Nedostaje nam gospode, zatvori su puni;

Jedni bi apsolutizam, a drugi ustav.

Nedostaje nam kanala protiv zlih vonjeva

Koji kvare nos i siromahu i gospodi.

A plina ili električne svjetlosti nedostaje nam da vidimo

Kad nam zbog poreza dolazi tražiti sudski izvršitelj.

Nedostaju ribarnice i trećina klaonice,

A više nego jednoj jetri nedostaje janjeća kožica.

Nedostaje nam „srce u ruci“, ima previše zlobe

Od koje se zavrti u glavi čak i pravdi.

Imamo dva bankara, a nemamo banku,

Pa lihvari rade zbog toga mirne duše, bez kontrole.

Mnogo se novina tiska, što je prava žalost,

Nedostaje nam onaj koji bi rekao, ali bez straha,

Čisto u lice, ovome i onome, da su gadni likovi,

Pa je zbog toga g. Feoliju već nestalo kose.

Čak i trgovini nedostaje jedan Sud,

Nedostaje nam željeznica. Materijala imamo,

Ali nema tko da proizvodi sapune ili svijeće;

Nedostaju nam vapnenice, nedostaju kožari;

Nedostaje nam pristojan sajam, makar gore na Poljani,

I nedostaju daščare (zakloni) nad nekim pirijama na ulici

Skladišta velikih ima, ali nedostaju kupci,

A našem Massimu (kazalištu) fale zborovi i pjevači;

Iako im ne manjka jedna lijepa uprava,

Manjka poduzetnost, manjka dotacija.

Manjka nažalost zlato, florin je od papira;

I nema tko da popravlja gat na Pontinu.

Mladež nam nedostaje koja bi imala poštovanja

Prema onima koji se brinu za njihov razum.

Rogova imamo čitavih bremena ovdje u gradu,

Ali tvornice češljeva, doista, nedostaju.

Zbog enologa koji žele „presti dim“,

Nedostaje nam i vina i uvijek mu pada potrošnja.

A Filodramatika bi činila dobre poslove,

Ali nedostaju amateri, nema učenika.

I u nekim okolnostima trebalo bi obaviti nuždu kao psi

Kad javnosti nedostaju nužnici.

Škola je mnogo, i mnogo je profesora,

Ali dvjema trećinama njima nedostaje „soli u glavi”.

Nedostaje nam jedinstvo, nedostaje jednakost,

I sam sv. Mihovil krivo drži vagu.

Nedostaje nam domoljuba koji bi htjeli činiti dobro,

A oni koji su zaradili novac – drže ga u kasi.

Vode nam manjka, a siromasima manjka i kruha,

A neki velikaši neće da otvore ruku.

Tamo na Novoj rivi nedostaje nam ograda

Znaju to oni nesretnici što se utopiše, sirotani.

A na Staroj marini nedostaje nam druga obala;

Koliko god se (mi) borili, koliko god se pisalo.

Porezi se plaćaju, a carine po navadi;

Ali onome tko ih prima nedostaje pristojnost.

Nedostaje svjetionik na molu koji vodi prema Malori,

I nedostaju zakloni da zaustave buru.

O novom zvoniku govori se mnogo godina;

Ako još nije sagrađen, nedostaje četrdeset godina.

Luksuzi (ti) što su veoma veliki u ovom malom gradu,

ali fondova uvijek nedostaje u Zalagaonici.

Nedostaje nam i znak raspoznavanja za one koji špijaju,

A u nekim ulicama manjka i kamenja i čistoće.

Odbor za ukras grada – fali nam ili je mrtav;

Ima više od jedne zgrade koja je grbava i iskrivljena.

A kad kiši treba hodati po sredini (ulice),

Nedostaju žljebovi, a u zrak se ne može ni pogledati.

Kad Općina raspravlja ozbiljne poslove,

Ne može se održati sjednica – jer nedostaju vijećnici.

A onda, zbog nekih glupih obzira staleža,

Kao da nismo svi „od istog tijesta“,

Nedostaje nam ono jedinstvo koje jedino čini snagu,

A mnoga društva ne vrijede ništa (ni više od jedne kore);

Iako se koji put uznesu, proglase da su Zaratini!,

oni traju od večeri do jutra.

Nedostaje nam dobar kriterij, nedostaje zdrav razum,

I svakome tko jače viče dajemo za pravo:

Nismo rođeni za šaku (udaranje), više smo za poljubac,

A oni koji nas poznaju – varaju nas i rugaju.

Istina je da na čelu imamo tvrda lika (njuške)

Koji nas puštaju da udaramo kad su (toga) sigurni,

Ali kad se radi o tome da se izgubi mala štruca kruha,

Pustit će da nas čak strpaju u rešetke;

Ne vrijede tad zasluge, žrtve ni čast –

Krivnja je naša: nedostaje nam branitelj.

Nedostaje pravilnik koji bi bio u korist domoljubima,

A trgovina na malo je u rukama malih preprodavača.

Nedostaje i pravilo i istinit plan

Za one koji spavaju nemirni na našem groblju.

Ima mnogo vlasnika dućana kojima nedostaje dopusnica,

i pasa koji ne plaćaju propisanu pristojbu.

I mnogo nepismenih ima koji djeluju kao porotnici

Da bi branitelje i suce učinili ludim.

U međuvremenu uživaju razbojnici i mnogi lopovi —

Koji u onoj gužvi ostadoše oslobođeni.

Crkava ima, ali nedostaje prava pobožnost,

Jer iz svetišta dolazi zbrka.

Ako se među braćom život pretvara u pakao,

Znači da su neki Tiziji (ovaj-onaj) prevarili Vladu.

Zbog toga nam i mira nedostaje u našoj zemlji,

A plaća Pantalon, koji svima podmiruje trošak.

Nedostaju naši starci koji nisu trpjeli nepravde;

Ne ostade više nitko: danas su svi mrtvi.

Djeca su degenerirana – škrtci ili glupani;

A za dobro ove zemlje većinom su gluhi.

Nedostaje ona čvrsta hrabrost što nije imala uzda,

Ako je pak magaraca na pretek, nažalost fali sijeno.

Ovdje u Zadru vidi se svijet u malom naopačke:

Šeširić je siromašan, a pregača bogata.

I oni što ne znaju čitati relativno brzo sretno uspjevaju (u životu),

A kniževnici vegetiraju pri mjesečini.

Ovdje su svi učitelji, i svi su glavni,

A kad zatreba radnika – radnika nema.

Za imati rubove od zlata ne treba više talenta;

Dovoljno je tjerati barku gdje vjetar puše.

Nedostaje javni moral i milosrđe;

Naprijed gura egoizam, a nedostaje sloga.

Naši „klasični tipovi“, naši diktatori,

Iz čistog interesa – postaju doktori.

Sutra, ako jednim korakom mogu nas učiniti sretnima,

Ako ima koristi, štite se neprijatelji.

Nismo solidarni – nedostaje nam osjećaj;

Tko treba istupiti – stoji iza paravana.

Nedostaje našem narodu moralni upravitelj,

Koji bi bio bez obzira i imao soli u glavi,

Koji bi crnom rekao crno, a bijelom bijelo,

I koji nikad, s podignutom štitnikom za oči ne bi ostao umoran

Tući se za ova naša jadna povrijeđena prava,

I hrabro nas braniti kada smo uvrijeđeni.

Rođeni na istoj zemlji, iako različita jezika,

Bratime nas zemlja, nebo, more i zrak;

U plemenitom srcu već smo svi jednaki,

Po naravi pošteni, po predaji vjerni,

Ali nedostaje onaj koji bi nas ujedinio, koji bi stao na vrh,

Da se poštujemo, kao što je nekad bilo.

Da ova junačka i blagoslovljena zemlja

Postane slavnija nego što je bila.

Nedostaje nam prikladan čovjek, barem zasad;

Nedostaje nam puno stvari – nažalost – što u cjelini

Od naše zemlje, koja ima dvojni narod, čini

Zemlju nesreća, zemlju iznimke.

I tu vesela rima, odjevena u tužan veo

Pred neospornim činjenicama, zastaje i čini me punim bola (krutim).

Ako ste se smijali onome što imamo,

Onome što nam nedostaje, onome što jesmo ili nismo,

Više nema smijeha; nedostaje nam nadahnuće

Koje bi tada lonac proključalo i izložio kiplenju.

Ono što imamo – dosta je; ali ono čega mnogo manjka

Natjerat će potomke da razmišljaju, možda i prosvijetljenije.

A ja, koji sam sve to raskopao, osjećam umornu dušu:

Ostavljam ono što imamo – i mislim na ono što nedostaje.

Natale Piasevoli